Na ovoj ruti istražićemo beogradske četvrti koje se nalaze s obe strane zgrade Skupštine – Terazije i Kopitarevu gradinu. Danas obe ove oblasti pripadaju opštini Stari grad.

U periodu od kraja XIX do početka XX veka, Terazije postaju centar javnog života Beograda. Ovde se nalaze najpoznatiji hoteli, kafane, radnje i javne zgrade. Ipak, naseljavanje ovog prostora započelo je tek u prvoj polovini XIX veka. Po naredbi kneza Miloša Obrenovića, srpski zanatlije počinju da se sele iz Savamale na područje gde su se nalazile kule za snabdevanje stanovništva pijaćom vodom. Turski naziv za te kule – „terazije“ – postaje ime današnjeg centra Beograda.

S druge strane Skupštine nalazi se kvart poznat kao Kopitareva gradina, koji je dobio ime po Jerneju Kopitaru, slovenačkom filologu i saradniku Vuka Karadžića, poznatog reformatora srpskog jezika i književnosti. Razvoj ovog kraja započinje u prvim decenijama XX veka i njegov izgled je u velikoj meri sačuvan do danas. Karakterišu ga nizovi niskih stambenih kuća sa dvorištima okrenutim prema ulici. Pored arhitektonske vrednosti, ove zgrade predstavljaju i spomen-obeležja znamenitih naučnika, pisaca, umetnika, arhitekata i trgovaca. Osim velikana nauke, početkom XX veka u Kopitarevu gradinu sele se i druge važne ličnosti prestonice – političari, ministri i osnivači modernog Beograda.

Rutu započinjemo u blizini Terazijskog trga. Pre samo jednog i po veka, na prostoru između današnjih ulica Brankove, Lomine, Reljine, Prizrenske i Sremske nalazilo se jezero u koje je priticala voda sa Terazijske i Varoške kapije. Tadašnji beogradski raja lovio je ćurke i patke po ovim močvarama. Kako se Beograd širio sredinom XIX veka, gradska uprava došla je na ideju da isuši ovaj teren. Tokom narednih gotovo 70 godina, pokušavalo se da se tu izgrade urbani objekti, ali bez uspeha. Tek 1918. godine doneta je odluka o izgradnji pijace, koja je realizovana 1920. godine. Zeleni venac je prva pijaca koja se pominje u istorijskim izvorima, zajedno sa Velikom pijacom. Ime je dobila po zelenom metalnom vencu na fasadi kafane koja se nalazila na mestu današnjeg restorana Mekdonalds.

U Reljinoj ulici, uz Terazijsku terasu, nalazi se ugaona kuća Stevana Stevanovića. Izgrađena je 1922. godine prema projektu arhitekte Leona Talvija. Mali broj sačuvanih arhivskih dokumenata svedoči o stilskoj neujednačenosti Talvija, sa širokim rasponom primenjenih stilova – od secesije i akademizma do akademskog modernizma. Među njegova dela ubrajaju se i zgrada za Nikodija i Mariju Bogdanović na Vračaru, kao i hotel „Palas“.

Zgrada osiguravajuće kuće „Assicurazioni Generali“ predstavlja jedan od najistaknutijih primera akademizma u međuratnoj beogradskoj arhitekturi. Izgrađena je 1930. godine prema projektu uglednog beogradskog arhitekte Milana Antonovića. Naručilac ove poslovne zgrade bila je istoimena osiguravajuća kuća osnovana 1831. godine u Trstu.

Zgrada se značajno razlikuje od ostalih Antonovićevih projekata, što je dovelo do pretpostavke da je arhitekta u ovom slučaju besprekorno ispunio želje svojih naručilaca iz Trsta. U realizaciji projekta pomagao mu je i ruski arhitekta Ivan Rik, koji je radio i na skulpturama na fasadi zgrade Generalštaba u Beogradu.

Zgrada Vukove zadužbine jedna je od najstarijih i najvrednijih istorijskih građevina u Beogradu. Nakon Terazijske česme, izgrađene 1860. godine, ovo je najstarija zgrada na terazijskom platou. Izgrađena je u periodu 1870–1871. godine, prema projektu Aleksandra Bugarskog, jednog od najvećih srpskih arhitekata XIX veka. Po njegovim nacrtima podignuti su Narodno pozorište, Novi dvor, 126 javnih i privatnih objekata u Srbiji i inostranstvu.

Odmah po izgradnji, zgrada postaje sedište Ruskog carskog konzulata u Beogradu. Nakon 1877. godine prilagođena je za potrebe Zavoda za srpsku siročad. Od 1879. do 1952. godine u njoj je bilo sedište Ministarstva prosvete. Kako je ministarstvo raslo, javila se potreba za proširenjem. Prvi značajniji dekorativni radovi u enterijeru izvedeni su 1906. godine, kada je umetnik Dragutin Inkiostri oslikao zidove. Njegove murale možda pamtite iz kuće Dimitrija Živadinovića u Gračaničkoj 16. Većina zidnih kompozicija je vremenom izgubljena, a jedino su sačuvane oslikane površine u prolazu koji vodi ka dvorištu. One su slučajno otkrivene 1963. godine i restaurirane. Alegorijski prikazuju Veru, Prosvetu, Istoriju i Umetnost.

Proširenje dvorišnog krila i preuređenje glavne fasade u „srpsko-vizantijskom“ stilu izvedeni su 1912. godine prema projektu arhitekte Branka Tanazеvića. Asimetrična kompozicija fasade vešto kombinuje neosrednjovekovnu polihromiju, isprepletane ornamente, trifolijatni zabat i grb Kraljevine Srbije, uz pilastre u savremenom stilu. Tanazеvićev rukopis sigurno ćete prepoznati na fasadama zgrade Beogradske telefonske centrale i kuće braće Nikolić.

Poslednja adaptacija za potrebe ministarstva – dogradnja novog krila u Ulici kraljice Natalije – završena je 1924. godine prema projektu arhitekte Žarka Tatića. Od 1988. godine, zgrada je predata na korišćenje i upravljanje Vukovoj zadužbini.

Kuća Miloša Savčića, izgrađena u periodu od 1924. do 1926. godine na uglu ulica Kralja Milana i Andrićev venac (tada Dobrinjska), izdvaja se među manje istraženim uglovnicama u centralnoj zoni Beograda. Njeni autori su čuveni srpski inženjer Miloš Savčić i ruski emigrant Jevgenij Gulin.

Miloš Savčić bio je jedna od najistaknutijih ličnosti svog vremena. Tokom pola veka plodonosnog rada postigao je više nego što bi se moglo zamisliti za jednog čoveka. Pre Drugog svetskog rata bio je jedanaesti najbogatiji čovek u Evropi, a njegovo poslovno carstvo zapošljavalo je oko 50.000 ljudi. Izgradio je prvu parnu strugu u Srbiji, pokrenuo izgradnju vodovoda i kanalizacije u Beogradu, bio suvlasnik tri banke, osnovao prvo osiguravajuće društvo u Srbiji i učestvovao u osnivanju Društva naroda. Bio je ministar građevina, narodni poslanik, predsednik beogradske opštine i direktor državnih železnica.

Pored svega, Miloš Savčić bio je i izuzetan inženjer. Tačan broj zgrada koje je izgradio tokom života nije poznat, ali se zna da ih je bilo nekoliko desetina, ako ne i više. Zgrada na adresi Kralja Milana 1 nastala je u periodu ekonomskog i društvenog procvata Beograda i tipičan je primer objekta međuratnog perioda s dvostrukom namenom – poslovnim prostorima u prizemlju i stanovima na spratovima. Eksterijer zgrade pokazuje oslonac na prethodnu epohu akademizma.

Još jedno remek-delo Miloša Savčića nalazi se svega nekoliko kuća dalje od prethodne — zgrada Vračarske štedionice, na uglu ulica Kralja Milana i Kneza Miloša.

Na prelazu iz XIX u XX vek u Beogradu je poslovalo više od 40 banaka, a neke od njih, nakon godina uspešnog poslovanja, gradile su svoje „kuće“, kako se tada govorilo. Nagli uspon Vračarske štedionice počinje 1904. godine kada njen predsednik Upravnog odbora postaje upravo Miloš Savčić. Zgrada Vračarske štedionice bila je jedan od prvih projekata koje je Savčić pokrenuo po stupanju na čelo banke. Kao i kod banje u Ribarskoj Banji, za koju je lično izradio urbanistički plan, i ovde je imao važnu ulogu u realizaciji. Međutim, za glavnog arhitektu zaduženog za izgradnju izabran je Danilo Vladisavljević, sa kojim je Savčić već ranije sarađivao.

Izgradnja administrativne zgrade započela je u proleće 1908. godine i trajala nešto više od godinu dana. Vladisavljević i Savčić odlučili su se za konzervativnu kombinaciju renesansnih i baroknih elemenata. U duhu vremena, zgrada je zamišljena kao poslovno-stambeni objekat sa dva krila, povezana zaobljenim glavnim ulazom na uglu ulica Kneza Miloša i Kralja Milana. Deo duž Kralja Milana bio je namenjen zakupcima – radnjama, dok je krilo ka Kneza Miloša služilo kao prostor za svečane sale i administrativne kancelarije Vračarske štedionice. Na svakom spratu i u potkrovlju nalazili su se prostrani stanovi.

Zgrada je i nakon Drugog svetskog rata zadržala poslovno-stambenu namenu, iako je sama štedionica prestala sa radom. Zanimljivo je da se u zgradi nalazi i apoteka koja i danas posluje na istom mestu, uprkos promenama u vlasničkoj strukturi. Reč je o poznatoj dežurnoj apoteci „Prvi maj“.

Istorija ove zgrade takođe je povezana sa imenom Miloša Savčića. Godine 1902. on je, zajedno sa grupom istaknutih beogradskih inženjera, izabran u privremenu upravu Udruženja građevinskih preduzimača Beograda, čije ime i grb možete videti na fasadi. Udruženje je imalo za cilj da štiti interese svojih članova i pruži im materijalnu i moralnu podršku, praktično funkcionišući kao jedan od prvih sindikata u Srbiji. Imena rukovodilaca, osnivača i dobrotvora Udruženja uklesana su na pločama unutar ulazne grupe. Ti pojedinci i firme igrali su značajnu ulogu ne samo u izgradnji Beograda, već i u razvoju cele Srbije.

Zgrada je izgrađena 1929. godine sredstvima Udruženja građevinara, i neko vreme je služila upravo toj svrsi. Prema nekim izvorima, kasnije je postala sedište jedne masonske lože u Beogradu. S obzirom na to da je Miloš Savčić, prema svemu sudeći, bio mason, a gde su inženjeri i građevinari, često su i „slobodni zidari“, ova istorija deluje sasvim verovatno.

Nakon Drugog svetskog rata, masonerija je iz statusa javnog društva prešla u tajno, a zgrada je nacionalizovana i pretvorena u stambeni objekat.

Vladimir Vlajko Kalenić bio je izuzetno imućan, skroman i vredan čovek. Rođen je 1851. godine u Malom Mokrom Lugu, a preminuo 1907. u Beogradu. Bio je trgovac, obućar, ekonomista i veliki srpski dobrotvor koji je sve što je imao zaveštao svojoj otadžbini. Na placu koji je Kalenić ostavio gradu izgrađena je 1926. godine pijaca, koja i danas postoji i nosi ime velikog zadužbinara – Kalenićeva pijaca.

Nakon njegove smrti osnovan je „Fond Vlajka Kalenića, obućara i ekonomiste iz Beograda“, koji je pomagao siromašne đake, kao i humanitarne i kulturne ustanove. Fond i danas pruža podršku najboljim studentima Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu sa slabijim materijalnim mogućnostima.

Godine 1935, Ministarstvo prosvete izgradilo je dve povezane zgrade na adresi Svetogorska 12, prema projektu inženjera Radoslava R. Todorovića. Simetrična kompozicija fasade, izvedena u akademskom stilu, ukrašena je bronzanim bistama dobrotvora Vlajka Kalenića, koje je izradio Dragomir Arambašić, jedan od osnivača Udruženja umetnika u Beogradu. Posebna pažnja posvećena je ulazu i predvorju, gde su vešto uklopljeni mermerni detalji, dekorativna keramika i ornamentalna štukatura u skladnu celinu. U zgradi se nalazi 32 stana koji se izdaju, a prihodi se, u skladu sa Kalenićevom voljom, usmeravaju za pomoć studentima.

Inženjer Petar Putnik izgradio je porodičnu stambenu kuću u modernom stilu na uglu ulica Đure Daničića 10 i Džordža Vašingtona. Prvobitno je izgrađena kao prizemnica 1910. godine. U 1926. godini nadograđena su još dva sprata i potkrovlje, pri čemu su u potpunosti očuvane stilske i arhitektonske odlike originalnog objekta. Tokom restauracije fasade 2018. godine otkriveni su ornamenti iz 1910. godine u stilu secesije.

Ovo je jedna od prvih zgrada u Beogradu u kojoj je korišćena armirano-betonska konstrukcija. U to vreme, jedina druga zgrada u Beogradu izgrađena ovom tehnikom bila je zgrada Beogradske zadruge.

Odmah nakon završetka Prvog svetskog rata, u prvoj polovini treće decenije XX veka, u Beogradu su počele da niču najveće i najreprezentativnije privatne ugaone kuće. Jedan od najupečatljivijih primera jeste svakako kuća Đoke Cvetkovića, na uglu ulica Despota Stefana i Emilijana Josimovića.

Đoka Cvetković bio je uspešan privrednik. Od 1911. godine vodio je restoran i bioskop „Kоларац” u Beogradu, a bio je uspešan i u trgovini. Smatra se i jednim od pionira srpske kinematografije, jer je režirao nekoliko dokumentarnih filmova. U samom centru Beograda podigao je velelepnu petospratnicu, iz koje je izdavao stanove i ubirao kiriju.

Godine 1931. arhitekta Franja Urban započinje projektovanje jedne od najuspešnijih ugaonih zgrada u akademskom stilu. Zgrada je završena 1933. godine i predstavlja neku vrstu unapređene verzije projekta sa dominantnom kupolom. Ovalni prozori ispod kupole podsećaju na medaljone koje drže deca. Umesto centralnog prozora, nekada se nalazio monogram Đoke Cvetkovića, koji je kasnije uklonjen. Ipak, njegov monogram „ЂТЦ” i dalje možete videti na ulaznim vratima.

U prizemlju zgrade nalazile su se radnje sa galerijama, dok su spratovi bili namenjeni stanovanju.